Indywidualizm jako cecha nowoczesności. Zmiana postaw polskiej młodzieży w kontekście zachodniej krytyki

Abstract

Głównym zamierzeniem pracy jest zbadanie, w jakim stopniu młodych Polaków cechuje indywidualizm. Próbowano dociec, czy przekonania, postawy, działania i wartości młodych poddane są tendencjom indywidualistycznym. W rozdziale pierwszym, przy uwzględnieniu pewnego kanonu wiedzy o nowoczesności starano się odtworzyć koncepcję indywidualizmu. Udało się tego dokonać w oparciu o myśl wielkich filozofów, a także dzięki dziełom współczesnych socjologów i psychologów społecznych. Koncepcja stworzona przez autora odnosi się jedynie do niektórych elementów tego pokaźnego wachlarza znaczeń składających się na całościową koncepcję indywidualizmu. Jednakże dzięki zabiegowi polegającemu na zarysowaniu historii pojęcia indywidualizmu i indywidualizacji, ukazaniu ewolucji jednostki w świetle unowocześniającego się świata, przynajmniej w stopniu podstawowym i zrozumiałym udało się ukazać istotę omawianego pojęcia. Rezultatem rozprzestrzenienia się indywidualizmu na niemal każdy aspekt życia społecznego było pojawienie się wielu negatywnych zjawisk, nazywanych przez Taylora „dewiacjami indywidualizmu”. Analizy tych procesów destrukcyjnych dla ładu społecznego dokonano w rozdziale drugim powołując się na dzieło autorstwa Allana Booma „Umysł zamknięty”. „Przewodnik po kulturze nowoczesnej dla inteligentnych” Rogera Scrutona będący niejako skrótową wersją historii ewolucji kultury i miejsca, jakie zajmuje w niej jednostka, okazał się być doskonałą kopalnią idei dotyczących kwestii indywidualizmu. Z tego też względu, rozważaniom nad lekturą Scrutona poświęcono drugą cześć omawianego tutaj rozdziału. Negatywnych oceny konsekwencji, jakie niesie za sobą indywidualizm widziany oczami Allana Blooma i Rogera Scrutona nie sposób było nie skonfrontować ze stanowiskiem kanadyjskiego filozofa, który jest jednym z najsłynniejszych obrońców indywidualizmu oraz idei autentyczności i samorealizacji Charlesa Taylora. Jego stanowisko zawarte w książce „Etyka autentyczności” i poniekąd w dziele „Źródła podmiotowości” przedstawiono w trzeciej i jednocześnie ostatniej części drugiego rozdziału. Trzecia część pracy to ocena orientacji indywidualistycznych studentów polskich. Wybrano tę grupę ludzi, gdyż studenci są na tyle elitarną grupą ze względu na swoje zdolności, by w dużym stopniu przyczynić się do kształtu przyszłej rzeczywistości. Co więcej, są na tyle jeszcze nieukształtowani, by w dużym stopniu podlegać wpływom teraźniejszości, a zatem także indywidualizacji. Wydaje się, że tylko na podstawie analizy zachowań takiej grupy można formułować wnioski na przyszłość. Podczas próby charakterystyki tego znaczącego w dziejach modernizującego się społeczeństwa polskiego procesu jakim jest indywidualizacja, napotkano na problemy natury teoretycznej. Wszelkie trudności wynikały z wieloznaczności samego pojęcia indywidualizmu oraz rozmytych granic, w ramach których ów termin jest używany. Inny problem dotyczył metodologicznej strony badania. Jego realizacja była możliwa dzięki wykorzystaniu licznych badań empirycznych oraz analiz porównawczych prowadzonych przez European Values Study i World Values Survey. Przy próbie realizacji badania okazało się, że dopasowywanie pojęć do analiz naukowych i odpowiednie formułowanie wniosków na podstawie badań empirycznych możliwe jest jedynie przy użyciu narzędzia, które swoim działaniem przypomina termometr bez skali. Sama ocena stopnia zaawansowania postaw indywidualistycznych Polaków wymagała przeanalizowania organizacji życia społecznego, a mianowicie wysnucia uogólnionych konkluzji dotyczących stosunku młodych do rodziny, religii, a także opisu ich postaw moralnych i obywatelskich. Na podstawie tak skonstruowanego projektu wysnuto wniosek, że proces kształtowania się nowoczesności w Polsce, a wraz z nią krzewienie postaw indywidualistycznych odbiega od rytmu, w jakim odbywała się ewolucja na Zachodzie. Polski indywidualizm nie przybiera formy dewiacji jakie opisywani autorzy dostrzegali już dawno w krajach zachodnich, ale bliżej jest mu do ideału nakreślonego przez Taylora, ideału, który oprócz gloryfikacji indywiduum, zaznacza rolę, jaką odgrywają w życiu jednostek wspólnoty. Faktem jest, że podobnie jak kiedyś w krajach postmodernistycznych, w Polsce dość mocno rzuca się w oczy sekularyzacja w dziedzinie wierzeń religijnych. Kiedyś w krajach postmodernistycznych proces ten wyprzedzał indywidualizację w innych dziedzinach życia. Z tego też względu założono, że Polacy, podobnie jak ich zachodni sąsiedzi nie będą wycofywać się ze swoich na razie słabo ukształtowanych pozycji indywidualistycznych. Fakty wskazują na to, że postawy te będą pogłębiane i umacniane, czego konsekwencją będzie pojawienie się indywidualizmu charakterystycznego dla „późno nowoczesnego” stadium rozwoju społeczeństw.